بازار مشتقه چیست؟
در دنیای مالی امروز، ابزارهای جدیدی برای مدیریت ریسک و افزایش اطمینان در سرمایه‌گذاری‌ها به وجود آمده است. یکی از این ابزارها، “بازار مشتقه” است. این بازار به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد تا با پیش‌بینی قیمت آینده دارایی‌هایی مانند سهام، کالا و اوراق بهادار، ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهند.
برای درک بهتر بازار مشتقه، بیایید وضعیت یک کشاورز را تصور کنیم. این کشاورز تمام درآمد خود را از فروش محصولاتش در یک فصل خاص به دست می‌آورد. اما عوامل مختلفی مانند آفات، خشکسالی و نوسانات قیمت می‌توانند درآمد او را به خطر بیندازند.
بازار مشتقه به این کشاورز کمک می‌کند تا با فروش محصولات خود در یک زمان مشخص و با یک قیمت از پیش تعیین شده، ریسک ناشی از نوسانات قیمت و عوامل غیرقابل پیش‌بینی را کاهش دهد.
در واقع، بازار مشتقه مانند یک قرارداد بیمه عمل می‌کند که به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا در برابر ریسک‌های مختلف محافظت شوند. به همین دلیل، این بازار در سطح جهانی بسیار پرطرفدار است و حجم معاملات آن چندین برابر بازار سهام است.
اگرچه بازار مشتقه در ایران هنوز در مراحل اولیه توسعه خود قرار دارد، اما با افزایش آگاهی سرمایه‌گذاران و تریدرها، می‌توان انتظار داشت که این بازار در آینده نقش مهم‌تری در اقتصاد کشور ایفا کند.
انواع اوراق مشتقه کدام است؟
رایج ترین انواع مشتقه عبارتند از: آتی، فروارد، مبادله و اختیار.
قرارداد فیوچرز یا آتی (Futures)
در دنیای تجارت، توافق‌نامه‌ای تحت عنوان “قرارداد آتی” وجود دارد که به دو طرف امکان می‌دهد در زمان حال، برای خرید و فروش یک دارایی در آینده با قیمت مشخص توافق کنند. این قراردادها، قالب استاندارد و مشخصی دارند و در بازار بورس کالا معامله می‌شوند.
تاجران و سرمایه‌گذاران از این ابزار برای دو هدف عمده استفاده می‌کنند:
- پوشش ریسک: با استفاده از قرارداد آتی، می‌توانند ریسک نوسانات قیمت دارایی مورد نظر را در آینده کاهش دهند.
- سفته‌بازی: با پیش‌بینی تغییرات قیمت دارایی در آینده، می‌توانند از طریق خرید و فروش قرارداد آتی، سود کسب کنند.
نکته حائز اهمیت این است که طرفین قرارداد آتی، متعهد به انجام تعهدات خود در تاریخ مشخص شده هستند؛ یعنی فروشنده موظف به تحویل دارایی و خریدار موظف به پرداخت قیمت توافق شده است
مثال قرارداد فیوچرز
برای روشن‌تر شدن مفهوم قرارداد آتی، بیایید فعالیت شرکت “X” را در حوزه زعفران بررسی کنیم. این شرکت در پنجم اسفند ماه سال 1403، با پیش‌بینی افزایش قیمت زعفران در ماه‌های آینده، تصمیم به خرید قرارداد آتی این محصول با قیمت هر گرم 500 تومان و تاریخ سررسید 19 مرداد 1403می‌گیرد.
هدف شرکت “X” از این اقدام، تامین نیاز خود به زعفران در مرداد ماه و همچنین حفاظت در برابر نوسانات احتمالی قیمت این محصول است. با خرید این قرارداد، شرکت “A” اطمینان حاصل می‌کند که در تاریخ سررسید، می‌تواند زعفران مورد نیاز خود را با قیمت تعیین شده قبلی (500 تومان) از فروشنده دریافت کند.
حال تصور کنید که قیمت زعفران در بازار تا تاریخ 19 مرداد 1402 به 600 تومان برای هر گرم افزایش یابد. در این شرایط، شرکت “X” دو گزینه پیش رو دارد:
- تحویل فیزیکی: شرکت می‌تواند زعفران را با قیمت مقرر در قرارداد (500 تومان) از فروشنده تحویل بگیرد.
- فروش قرارداد: اگر به هر دلیلی شرکت دیگر به زعفران نیاز نداشته باشد، می‌تواند قرارداد آتی خود را قبل از تاریخ سررسید در بازار به فروش برساند و از افزایش قیمت زعفران سود کسب کند.
قرارداد فوروارد (Forward)
در دنیای معاملات، توافقاتی وجود دارد که به “فروارد” معروفند. این توافقات، شباهت زیادی به قراردادهای آتی دارند، با این تفاوت که در بازار بورس رسمی معامله نمی‌شوند و به صورت خصوصی بین طرفین منعقد می‌گردند.
یکی از ویژگی‌های متمایز فروارد، انعطاف‌پذیری آن است. در زمان انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده می‌توانند جزئیات شرایط معامله، از جمله حجم دارایی مورد معامله و نحوه تسویه حساب را به طور دقیق مشخص کنند.
اما این انعطاف‌پذیری، هزینه‌هایی نیز به همراه دارد. به دلیل اینکه فروارد در خارج از چارچوب بورس معامله می‌شود، ریسک بیشتری متوجه طرفین معامله خواهد بود.
مثال قرارداد آتی
قراردادهای فوروارد و فیوچرز، دو ابزار مالی هستند که به طرفین قرارداد اجازه می‌دهند در آینده، دارایی مشخصی را با قیمت تعیین‌شده معامله کنند.
وجه تمایز اصلی این دو قرارداد در زمان تسویه آنها است. در قراردادهای فوروارد، تسویه حساب فقط در تاریخ سررسید انجام می‌شود، در حالی که در قراردادهای فیوچرز، تسویه حساب به صورت روزانه انجام می‌گیرد.
در حال حاضر، بورس تهران امکان معامله قراردادهای آتی را بر روی چهار دارایی زعفران، نقره، شمش طلا و سکه طلا فراهم کرده است.
قرارداد اختیار معامله (Option)
توافقنامه اختیار معامله و قرارداد آتی، هر دو ابزارهای مالی هستند که به طرفین امکان می‌دهند در آینده، یک دارایی را با قیمت مشخص مبادله کنند. در هر دو، تاریخ معامله و قیمت از قبل تعیین می‌شود. اما تفاوت کلیدی این دو در تعهد طرفین است. در قرارداد آتی، هر دو طرف متعهد به انجام معامله در تاریخ مشخص شده هستند. اما در اختیار معامله، خریدار حق انتخاب دارد. او می‌تواند معامله را انجام دهد یا از آن صرف نظر کند. به عبارت دیگر، اختیار معامله به خریدار این امکان را می‌دهد که بدون اجبار، از نوسانات قیمت دارایی بهره ببرد.
مثال قرارداد اختیار معامله در بورس تهران
برای درک بهتر این موضوع، فرض کنید دو نفر قصد معامله ۱۰۰۰ سهم با قیمت هر سهم ۲۰۰ تومان را دارند. آنها یک قرارداد فوروارد چهار ماهه منعقد می‌کنند که در آن، خریدار به ازای هر سهم، ۱۰ تومان به عنوان حق اختیار به فروشنده می‌پردازد. خریدار پیش‌بینی می‌کند که قیمت سهم در چهار ماه آینده به ۲۵۰ تومان خواهد رسید.
اگر پیش‌بینی خریدار درست باشد، در سررسید قرارداد، او می‌تواند سهام را با قیمت توافق شده (۲۰۰ تومان) از فروشنده تحویل بگیرد و از افزایش قیمت سود کسب کند. اما اگر قیمت سهم در تاریخ سررسید به ۱۵۰ تومان کاهش یابد، خریدار می‌تواند از اختیار خود استفاده نکند و سهام را خریداری نکند. البته در این حالت، مبلغ پرداختی به عنوان حق اختیار به فروشنده تعلق خواهد گرفت.
قرارداد معاوضه یا سوآپ (Swap)
ابزارهای مالی متنوعی برای مدیریت ریسک و تثبیت قیمت‌ها وجود دارد. یکی از این ابزارها، قرارداد سوآپ است که به طرفین معامله امکان می‌دهد جریان‌های نقدی متفاوت را با یکدیگر مبادله کنند.
برای روشن‌تر شدن موضوع، فرض کنید تولیدکننده‌ای برای تأمین مواد اولیه خود نیازمند خرید مداوم لاستیک خودرو در طول شش ماه آینده است. با توجه به نوسانات بازار، این تولیدکننده نگران افزایش قیمت لاستیک و تأثیر منفی آن بر هزینه‌های تولید است. در این شرایط، قرارداد سوآپ راهکاری مناسب برای مدیریت این ریسک خواهد بود.
این تولیدکننده می‌تواند با یک سرمایه‌گذار وارد قرارداد سوآپ شود. به این ترتیب که در زمان حال، مبلغی معادل هزینه خرید لاستیک برای شش ماه آینده را به سرمایه‌گذار پرداخت می‌کند. در مقابل، سرمایه‌گذار متعهد می‌شود در طول شش ماه آینده، هزینه خرید لاستیک را در هر زمان که تولیدکننده نیاز داشته باشد، به او بپردازد.
با این روش، تولیدکننده با پرداخت هزینه در زمان حال، خود را در برابر افزایش قیمت لاستیک در آینده بیمه می‌کند و می‌تواند با اطمینان خاطر به برنامه‌ریزی تولید خود بپردازد.
مزایای و معایب اوراق مشتقه
ابزارهای مشتقه به عنوان یکی از روش‌های نوین مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی برای آینده شناخته می‌شوند. این ابزارها به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا با پیش‌بینی تغییرات قیمت در آینده، از نوسانات بازار به نفع خود بهره‌برداری کنند و ریسک زیان‌های احتمالی را کاهش دهند.
با این حال، نباید از خطرات بالقوه این ابزارها غافل شد. نوسانات شدید و غیرقابل پیش‌بینی بازار می‌تواند منجر به زیان‌های هنگفت برای سرمایه‌گذارانی شود که در استراتژی‌های پیچیده و پرریسک اوراق مشتقه سرمایه‌گذاری می‌کنند.
بنابراین، استفاده از اوراق مشتقه نیازمند دانش و تجربه کافی و همچنین آگاهی کامل از ریسک‌های مرتبط با آن است.
تاریخچه بازار مشتقه
گرچه بازار مشتقه پدیده‌ای نوظهور در عرصه مالی مدرن به نظر می‌رسد، ریشه‌های آن به اعماق تاریخ و تمدن‌های کهن بازمی‌گردد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که حتی در بین‌النهرین باستان نیز گونه‌ای از قراردادهای مشتقه وجود داشته است. به عنوان مثال، در دوران باستان، پادشاه حکمی صادر کرد که به موجب آن، در صورت وقوع خشکسالی و کاهش محصول کشاورزان، طلبکاران موظف به بخشش بدهی‌های آنان بودند. این فرمان در واقع نوعی قرارداد مشتقه محسوب می‌شد که به کشاورزان این حق را می‌داد که در شرایط خاص، از تعهدات مالی خود رهایی یابند.
قرن‌ها بعد، در سال ۱۸۴۸ میلادی، کشاورزان گندم در شیکاگو با مشکل فروش محصولات خود مواجه شدند. برای حل این مشکل، بازار محصولات کشاورزی شیکاگو بستری را فراهم کرد تا کشاورزان بتوانند با انعقاد قراردادهای تعهدی، محصولات خود را پیش‌فروش کنند. در این قراردادها، کشاورزان متعهد می‌شدند که در تاریخ مشخص و با قیمت تعیین‌شده، محصول خود را به خریدار تحویل دهند. این اقدام، سرآغاز شکل‌گیری بازار مشتقه به شکل امروزی بود.
با گذشت زمان، بازار مشتقه به سرعت در سراسر جهان گسترش یافت و امروزه بورس‌های بزرگی مانند بورس کالای شیکاگو، بورس کالای نیویورک و بورس اختیار معامله شیکاگو، به عنوان مراکز اصلی معاملات مشتقه شناخته می‌شوند.
در ایران نیز، بازار مشتقه با تصویب قانون جدید بازار سرمایه در آذرماه ۱۳۸۴ و مجاز شدن اوراق مشتقه، فعالیت خود را آغاز کرد.
چگونگی دریافت کد معاملاتی در بازار مشتقه
برای ورود به دنیای جذاب معاملات آتی و اختیار معامله در بازار مشتقه، گام نخست، اخذ کد معاملاتی مختص این بازار است. توجه داشته باشید که کد بورسی شما برای انجام معاملات در این بازار کافی نیست و نیاز به دریافت کد جداگانه‌ای دارید.
برای دریافت این کد، می‌توانید به صورت حضوری یا آنلاین از طریق کارگزاری‌های مجاز اقدام کنید. کافیست به وبسایت کارگزاری مورد نظر خود مراجعه کرده و فرم‌های مربوطه را تکمیل نمایید. در این فرم‌ها، وارد کردن کد بورسی شما الزامی است.
پیش از هر اقدامی، از اعتبار کارگزاری و مجوز آن برای صدور کد معاملاتی بازار مشتقه اطمینان حاصل کنید. پس از دریافت کد، می‌توانید به سادگی اوراق بهادار مربوط به بازار مشتقه را خریداری یا به فروش برسانید.
چگونگی خرید و فروش در بازار مشتقه
در دنیای پویای اقتصاد امروز، ابزارهای مالی متنوعی برای تسهیل مبادلات و مدیریت ریسک توسعه یافته‌اند. از جمله این ابزارها، می‌توان به اوراق مشتقه اشاره کرد که به دو شکل عمده “پیمان‌های آتی” و “قراردادهای اختیار معامله” در بازارهای مالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر این دو نوع قرارداد می‌پردازیم.
قرارداد آتی:
این نوع قرارداد، تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار، در بازار بورس معامله می‌شود. قیمت و حجم هر قرارداد نیز بر اساس ضوابط و مقررات تعیین شده توسط بورس، مشخص می‌گردد. در این روش، خریدار و فروشنده در زمان انعقاد قرارداد، کالا یا وجه نقد را مبادله نمی‌کنند. بلکه، صرفاً یک قرارداد در سازمان بورس کالا ثبت می‌شود تا زمان تحویل کالا فرا برسد.
برای تضمین اجرای تعهدات، طرفین قرارداد ملزم به پرداخت مبلغی تحت عنوان “وجه تضمین” به اتاق پایاپای هستند. این مبلغ، که معمولاً بین 10 تا 25 درصد ارزش کل معامله است، به عنوان ضمانت اجرای تعهدات طرفین در نظر گرفته می‌شود. اتاق پایاپای به عنوان ناظر بر معاملات و قراردادهای بورس کالا و مشتقات، نقش واسطه بین خریدار و فروشنده را ایفا می‌کند.
از آنجا که قیمت اوراق مشتقه بر اساس توافق طرفین تعیین می‌شود، این ابزارها به کاهش نوسانات قیمت در بازار کالا کمک شایانی می‌کنند.
قراردادهای اختیار معامله خرید یا فروش:
در بازارهای مالی، نوعی توافقنامه وجود دارد که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد تا در آینده، کالایی مشخص را با قیمتی از پیش تعیین شده خریداری یا به فروش برسانند. این توافق‌نامه‌ها، که به قراردادهای اختیار معامله معروفند، بر روی طیف گسترده‌ای از کالاها، از جمله زعفران، پسته، زیره و حتی سکه، قابل اجرا هستند.
یکی از ویژگی‌های بارز این قراردادها، تعیین قطعی قیمت کالا در زمان انعقاد قرارداد است. به عبارت دیگر، قیمت کالا در زمان تحویل، بدون توجه به نوسانات بازار، همان قیمتی خواهد بود که در ابتدای قرارداد توافق شده است.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که در قراردادهای اختیار معامله، اختیار انجام یا عدم انجام معامله کاملاً در دست خریدار است. به بیان ساده‌تر، این خریدار است که تصمیم می‌گیرد آیا معامله را نهایی کند یا آن را لغو نماید.
از آنجا که ریسک این نوع قرارداد برای خریدار بسیار پایین است، مبلغی که به عنوان وثیقه به اتاق پایاپای پرداخت می‌کند، معمولاً ناچیز بوده و در صورت عدم انجام معامله، زیان قابل توجهی متوجه او نخواهد بود.
